مقدمه

برای آن که سیره پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ و اهمیت گفته های آن حضرت را درباره کشاورزی طبیعت به درستی بشناسیم، مناسب است بیش از آن از شرایط و اوضاع و احوال و اندیشه و اعمال مردم حجاز آن روزگار آگاه شویم. چه این که آشنایی با فضایی که سخنان و اعمال رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله ـ در آن فضا تحقق یافته است بر عمق شناخت و جامع بودن آن می افزاید. بررسی جامع و دقیق کشاورزی در جاهلیت فرصتی فراخ تر و تحقیقی گسترده می طلبد که این مقاله آن را بر نمی تابد و در این جا تنها به مهم ترین مشکلات کشاورزی آن روزگار می پردازیم.

اعراب قبیله ای زندگی می کردند و زندگی قبیله ای فرهنگی خاص داشت و خوی تجاوز، جنگ طلبی، تعصب و رقابت و دشمنی های دیرینه با دیگر قبیله ها از ویژگی های آن بود و این موضوع ها تأثیر فراوانی بر کشاورزی و دامداری و حفظ مراتع و درختان در آن روزگار می گذاشت، به دلیل وجود دشمنی ها و جنگ های و یورش های بی رحمانه به قبیله ها و در نتیجه سوزانیدن مزرعه ها، پرکردن چاه های آب، در انحصار قرار دادن آنها، نا امنی سرتاسر حجاز را فرا گرفته بود و مردمان همواره از آینده مزارع و دام های خود بیمناک بودند و هر از چندی شعله های سوزان آتش کینه، دشمنی های ریشه دار در قالب جنگ ها و یورش ها جلوه می کردو کشتزارها و نخلستانها می سوخت، دامها به یغما می رفت و چاه ها و چشمه ها ویران می شد از این رو، ناامنی آفتی بود که در هر حال می توانست امید کشاورزان را به یأس مبدل سازد و حاصل سال ها زحمت و رنج شان را بر باد دهد. از سویی، اعراب جاهلی از دانش کشاورزی آن روزگار آن گونه که در ایران و امثال آن بود، بی بهره بودند و بر پایه خرافه ها و باورهای بی اساس خود درباره درختان و گیاهان عمل می کردند. به عنوان نمونه، آنان به دلیل ترس از برخی از درختان آنها را می پرستیدند؛ چه آن که آن درختان را کانون شر و بدی می دانستند و برای رهایی از شر آنها راهی جز پرستش آنها فرا روی خود نمی دیدند.

به همین دلیل بود که دامداری در حجاز رواج بیشتری داشت اما همچنان ناامنی و تجاوز به حقوق دیگران، فرهنگ قبیلگی و اعتقاد به خرافات در خصوص دام پزشکی و مسایلی از این دست، به عنوان مانع هایی بود بر سر راه رشد و شکوفایی دام داری. این نابسامانی ها پیامدهای ویران گری بر زندگی مردم آن روزگار حجاز داشت که مهم ترین آنها عبارت بود از: کمبود غذای کافی و مناسب، اختلال در حمل ونقل، مسافرت ها و تجارت های بین شهری، چه این که حمل و نقل و مسافرت های آن روزگار با حیواناتی از قبیل شتر، اسب، استر، و الاغ انجام می شد، که در مکه از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و نیز کمبود و گاهی عدم وجود مراتع مناسب و گسترش فقر و فساد و زورمداری و بی بندوباری از دیگر پیامدهای این وضعیت نامطلوب در کشاورزی و دامداری بود.

شناخت عمیق پیامبر خدا صلی الله علیه و آله

رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از همه مسایل یاد شده به گونه ای عمیق و دقیق آگاه بود و علت ها و راه های حل مشکلات و پیش رفت کشاورزی را می دانست. او در مکه از مادر متولد شده و در همان جا زیست و به دلیل مسافرت به شام و معاشرت با مردم به خوبی درد و درمان را می شناخت. او خود چوپانی و تجارت و کشاورزی کرده بود و تلخی مشکلات و مسایل یاد شده را چشیده بود. رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ با توجه به شناخت عمیق خود و بر پایه روش خاص خود به میدان آمد و اقدامات گسترده ای به عمل آورد که به مهم ترین آنها اشاره می شود:

گام نخست: فرهنگ سازی و انگیزه آفرینی

پیامبر اسلام ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از سویی الگوی مسلمانان بود: «و لکم فی رسول الله اسوة حسنة» و آنان بر پایه آموزه های دینی می باید از او پیروی می کردند: «و اطیعوا الله و اطیعوا الرسول» از طرفی، گفته های آن حضرت وحیانی و الهی بود ومسلمانان می باید آنها را به جان می خریدند و به عنوان قانون زندگی تلقی کرده و از آنها بهره می بردند: «و ما ینطق عن الهوی ان هو الا وحی یوحی» آن انسان یگانه بی نظیر با سیره عملی و با گفته های خود با فرهنگ لبریز از جهل، خرافه، ستم به ستیز برخاست و فرهنگی نو و بر اساس علم و دانش، واقعیت و عدالت پدید آورد. اینک به نمونه هایی از آن اشاره می شود:

چوپانی و کشاورزی و درختکاری

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ مدتی چوپانی کرد، در این مدت هماره کوشید به حقوق دیگران تجاوز نکند و با گوسفندان مهربان باشد، داستان چوپانی و شیوه برخورد آن حضرت با گوسفندان معروف است. از این رو، به جزئیات آن اشاره نمی شود.

حضرت با دست خود درخت می کاشت و کشاورزی می کرد.

در روایتی در این باره آمده است:

«همه پیامبران خدا جز ادریس (که خیاط بود) کشاورز بوده اند.»

در روایت دیگری، از امام صادق ـ علیه السلام ـ چنین نقل کرده اند:

«خدای ـ عز و جل ـ از میان کارها برای پیامبرانش ـ علیهم السلام ـ کشاورزی را دوست داشت و برگزید.»

امام موسی بن جعفر ـ علیه السلام ـ فرمود:

«آنان که از من و پدرم بهتر بودند، در زمین کار می کردند. پیامبر خدا، علی، و همه پدرانم، ـ علیهم السلام ـ در زمین کار می کردند و این عمل پیامبران، رسولان، جانشینان آنان و بندگان شایسته خدا است.»

بر پایه گروهی از روایات آن حضرت به طور مستقیم در درختکاری شرکت می جست. از امام صادق ـ علیه السلام ـ در این باره چنین روایت کرده اند:

«امیرالمؤمنان، علی ـ علیه السلام ـ بیل می زد و زمین را آماده می ساخت و رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ با آب دهان، دانه ها و هسته ها را مرطوب می ساخت و در زمین می کاشت... .»

آن حضرت تماشای گیاهان سبز و خرم را بسیار دوست می داشت و از نگاه به سیب سرخ و ترنج سرسبز و خرم(به دلیل زیبایی آن ها) شگفت زده می شد.

امام علی بن موسی الرضا ـ علیه السلام ـ در این باره فرمودند:

«ان رسول الله کان یعجبه النظرة الی الأترج الاخضر و التفاح الأحمر.»

حضرت خرما را بسیار دوست می داشت، همواره از آن بهره می برد. از امام علی بن الحسین ـ علیهما السلام ـ نقل شده است که همواره دوست داشت انسان خرمایی (خرما دوست) را ببیند، و این بدین سبب بود که پیامبر، خرما را دوست می داشت.

از این رو، در روایتی دیگر آمده است:

«هر کس به این نیت ـ که چون پیامبر خرما دوست داشت، خرما بخورد ـ خرما هیچ ضرری به او نمی رساند.»

از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل شده است:

«هیچ گاه غذایی همراه با خرما نزد پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ آورده نمی شد مگر آن که ابتدا از خرما میل می فرمود.»

روایات به روشنی نشان می دهد که آن حضرت در میدان عمل به کشاورزی اهمیت خاصی می داد و خود و نزدیک ترین یارانش عملا مردمان را به آن تشویق می کردند و این روش و سیره در توجه دادن مردم به کشاورزی اهمیت بسیار داشت.

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ به درستی معتقد بود که انسانها محور اصلی توسعه و شکوفایی جامعه اسلامی و سرسبزی و رونق کشاورزی هستند و بهترین، کوتاه ترین و هموارترین راه برای شکوفایی کشاورزی و دامداری و سرسبزی جامعه اسلامی آن است که مردم از روی اعتقاد در این مسیر گام نهند و در پرتو تغییرات گسترده در اندیشه و باورهای مردم است که می توان به این هدف دست یافت. سخنان آن حضرت درباره اهمیت کشاورزی، درختکاری و دامداری سبب شد که بینش، اندیشه و باورهای مردم به طور گسترده در این باره زیر و رو شود، آنان به اهمیت کشاورزی، درختکاری، سرسبزی و خرمی جامعه اسلامی و اصولاً ارزش بسیار درختان و فواید و آثار مادی و معنوی آنها به طور عمیق پی بردند و در نتیجه در پی سرسبزی، خرمی و رونق کشاورزی جامعه اسلامی برآمدند.

قطع درختان

رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ از قطع درختان، غرق کردن مزرعه ها در آب و سوختن آنها حتی در جنگ نهی می کرد و این عمل را در ردیف کشتن کودکان بی گناه و زنان بی دفاع می دانست.

از آن حضرت ـ صلی اللّه علیه وآله ـ در این باره چنین نقل شده است:

«درختان را آتش مزنید، آنها را با آب ویران نکنید، درختان میوه دار را قطع نکنید و مزرعه ها را نسوزانید.»

بدین سان سیره رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ این بود که در جنگ ها به شدت از نابودی کشتزاران، نخلستان ها و باغ ها بپرهیزد و مجاهدان را از آن باز دارد و وقتی در زمان جنگ این گونه باشد،در زمان صلح به گونه ای مؤکدتر و روشن تر باید از درختان و مزرعه ها حفاظت شود و از نابودی آنها پرهیز.

آب و خاک

برای خاک ارزشی خاص قایل بود و قدر آن را بسی گران می دانست تا آن جا که بر خاک سجده می کرد و آن را وسیله طهارت می دانست. و می فرمود:

«زمین را برای من هم سجده گاه و هم وسیله طهارت قرار داده اند؛ هر کجا باشم بر خاک آن تیمم می کنم و نماز می خوانم (سجده می کنم).»

آب را مایه حیات می دانست و همانند خاک به آن اهمیت می داد درباره ابرها، بادها، باران ها، رودها دریاها و اقیانوس ها، نوشیدن آب، تقسیم آبهای کشاورزی، آبیاری و سهم عظیم آب در سبزی و خرمی و نشاط کره زمین سخن می گفت و آن را مایه حیات می دانست.

«و جعلنا من الماء کل شی ء حی»

«هر موجود زنده را از آب پدید آوردیم.»

آگاه ساختن مردم از سودمندی های گیاهان

مردم آن روزگار گرچه از گیاهان استفاده های بسیار می کردند اما از سودمندی های متعدد و متنوع آن آگاهی نداشتند. پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ باقرائت و تفسیر صدها آیه درباره طبیعت، کشاورزی و ابعاد مختلف آن مردم را از خواب غفلت بیدار ساخت. رسول خدا در پرتو این آیات با عظمت قرآن به مردمان فهمانید که گیاهان نعمت ناپیدا کرانه الهی هستند، که نه تنها بخش عظیمی از روزی آدمی را فراهم می آورند بلکه بر روان او نیز تأثیر فراوان دارد و آیت و نشانه هستی و قدرت و حکمت خدای متعال و نیز دلیل درستی معاد و رستاخیز بزرگ خدایند.پیامبر، در این باره زوایای جدیدی از دانش و فهم را به روی مردمان آن روزگار گشود، و این نیز بر انگیزه مردم برای کاشت درختان و حفاظت بیشتر از آنها و کوشیدن در مسیر کشاورزی و دامداری افزود.

کار و تلاش

رسول خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ اهل کار و تلاش بود. سخت کوشی های او در ساختن مسجد مدینه، کندن خندق برای دفاع از مدینه، به هنگام چوپانی و در عرصه های مختلف دیگر میان مورخان مشهور است.

از یکی از همسران ایشان نقل شده است که در خانه هرگز بی کار دیده نشد و می فرمود بی کاری سنگ دلی می آورد. چون کاری می کرد آن را درست انجام می داد و می فرمود:

«... اذا عمل احدکم عملا فلیتقن.»

«هر گاه یکی از شما کاری انجام می دهد باید آن را به درستی و نیکویی انجام دهد.»

آن حضرت هیچ گاه از سختی و رنج نمی گریخت و می فرمود:

«أفضل الأعمال أحمزها.»

«بهترین و با فضیلت ترین کارها، سخت ترین آنها است.»

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه وآله ـ که از غزوه تبوک باز می گشت، سعد انصاری از حضرت استقبال کرد، پیامبر ـ صلی اللّه علیه وآله ـ پس از مصافحه با او فرمود: «چرا دستت این قدر زبر شده است؟» او گفت: یا رسول الله! بیل می زنم؛ و با این کار خرج عائله ام را به دست می آورم.

پیامبر خدا ـ صلی اللّه علیه و آله ـ دست او را بوسید و فرمود: «این دستی است که آتش دوزخ به او نمی رسد.»

آن حضرت می فرمود:

«کسی که از تلاش و دسترنج خود بخورد، مثل برق از پل صراط خواهد گذشت.»

بر طبق روایتی دیگر درهای بهشت به روی او باز می شود تا از هر کدام بخواهد وارد شود.

در حدیث دیگری آمده است:

«خدا به او از سر مهربانی و رحمت نظر می کند و هرگز او را عذاب نمی کند.»

در پرتو کوشش های پیامبر در این باره بود که سخت کوشی و انجام درست و متقن کارها به صورت بخشی از فرهنگ مسلمانان در آمده بود و این سیره رسول خدا در رشد کمیت و کیفیت کشاورزی تأثیر فراوانی گذاشت.

دین و دنیا

رسول خدا ـ صلوات الله علیه و آله ـ از کار، درختان، حیوانات، پرندگان، زمین، آسمان و... سخن می گفت. اما او این اعمال و وسایل را مانند بیشتر مردم تنها مادی و دنیایی نمی دید. آن حضرت دیانت و شرع را در متن زندگی مردم قابل اجرا می دانست. برای این که آدمی به خدا نزدیک شود و بر معنویت خود بیفزاید، لازم نیست شبان و روزان به عبادت بپردازد بلکه اگر اعمال دنیایی خود را با سمت و سوی خدایی و با نیت الهی انجام دهد، به خدا نزدیک خواهد شد و به مقام های معنوی دست خواهد یافت. به عنوان نمونه ای دیگر، در روایتی از آن حضرت درباره کشاورزی چنین نقل شده است:

«هرگاه کشاورزی بذری را از راه حلال در دست خود گیرد، فرشته ای ندا دهد؛ یک سوم برای دهقان، یک سوم برای پرندگان و یک سوم برای چهارپایان. چون آن را بر زمین می پاشد برای هر دانه بذر، ده حسنه برایش می نویسند. چون آن را آبیاری می کند و بذر می روید مانند آن است که در برابر هر دانه، انسان مؤمنی را زنده کرده است که تا زمانی که آن کشته را درو کند، خدا را می ستاید. چون آن را می کوبد، مانند آن است که گناهانش را له می کند، هنگامی که خرمن را باد می دهد، گناهانش نیز بر باد می روند، زما